Mỗi năm vào ngày 10 tháng 10, cả thế giới cùng hướng về Ngày Sức Khỏe Tâm Thần Thế Giới (World Mental Health Day) — một dịp để chúng ta dừng lại, suy ngẫm và hành động. Mục tiêu của ngày này không chỉ là nâng cao nhận thức và mở rộng cách điều trị, và nhấn mạnh rằng sức khỏe tâm thần cũng chính là sức khỏe con người.
Bức Tranh Toàn Cầu – Ai Đang Chịu Ảnh Hưởng Nặng Nề Nhất?
- Tình hình chung: Các thống kê gần đây ước tính có từ 970 triệu đến hơn 1,1 tỷ người trên thế giới mắc bệnh tâm thần. Lo âu và trầm cảm chiếm tỷ lệ cao nhất, trở thành nguyên nhân hàng đầu.
- Khu vực chịu ảnh hưởng nặng: Châu Úc, Châu Mỹ La Tinh, và Bắc Mỹ có tỷ lệ cao nhất — do nhiều yếu tố như áp lực xã hội, sử dụng chất kích thích, mức độ đô thị hóa, và khả năng tiếp cận dịch vụ y-tế .
- Ai bị thiệt thòi nhất: Mỗi năm có khoảng 700.000 người chết vì tự tử, và đa phần đến từ các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, nơi thiếu dịch vụ điều trị.
Tóm lại: Rối loạn tâm thần xảy ra khắp nơi. Sự khác biệt giữa các quốc gia phản ảnh mức độ rủi ro thực tế, sự khác biệt văn hóa, căng thẳng kinh tế – xã hội, và sự chênh lệch trong khả năng chẩn đoán và báo cáo bệnh.
Tình Hình Tại Hoa Kỳ – Gia Tăng Liên Tục Trong 10 Năm
- Xu hướng: Theo CDC, tỷ lệ người Mỹ bị trầm cảm tăng từ 8,2% (2013–2014) lên 13,1% (2021–2023). Thống kê mới nhất của Gallup cho thấy gần 1/5 người trưởng thành (≈18%) bị trầm cảm, mức cao nhất trong lịch sử.
- Điều trị: Năm 2022, 51% người mắc bệnh tâm thần và 65% người mắc bệnh nặng nhận được điều trị. Tuy nhiên, chi phí, thiếu bác sĩ và đôi khi sự kỳ thị vẫn là rào cản lớn.
- Ghi chú: Dữ liệu sau 2021 có điều chỉnh phương pháp khảo sát, song xu hướng chung vẫn là tăng nhanh.
Thực Phẩm, Chất Kích Thích, Môi Trường – Có Góp Phần Gây Bệnh?
- Cách ăn uống: Nghiên cứu “SMILES” cho thấy ăn uống theo vùng Địa Trung Hải (Mediterranean) giúp giảm triệu chứng trầm cảm rõ rệt so với nhóm chỉ được hỗ trợ tâm lý. Ăn nhiều thực phẩm siêu chế biến (ultra-processed food) làm tăng nguy cơ trầm cảm.
- Chất kích thích: Rượu làm lo âu, trầm cảm trở nên trầm trọng. Cần sa có nồng độ THC cao làm tăng nguy cơ rối loạn cảm xúc và tâm thần, đặc biệt khi dùng thời gian dài.
- Môi trường: Ô nhiễm không khí và khí hậu nóng được chứng minh có liên quan đến nguy cơ trầm cảm cao hơn.
Người Cao Niên và Vấn Đề Sức Khỏe Tâm Thần
Trầm cảm không phải là hiện tượng bình thường của tuổi già, nhưng rủi ro tăng khi có bệnh mãn tính, đau đớn, mất người thân, cô đơn, hoặc khó khăn tài chính.Triệu chứng thường không rõ ràng như ở người trẻ: mất ngủ, ăn kém, mệt mỏi, thờ ơ, chậm chạp, hoặc không còn hứng thú với những việc từng yêu thích.Tỷ lệ tự tử ở nam giới trên 75 tuổi là một trong những nhóm cao nhất, đặc biệt cần quan tâm.
Tin tốt: Medicare chi trả một lần khám sàng lọc trầm cảm mỗi năm theo Phần B, và có thể bao gồm điều trị ngoại trú.
Gia Đình và Người Chăm Sóc/Caregiver Nên Làm Gì?
- Bắt đầu cuộc trò chuyện nhẹ nhàng. Hãy thể hiện sự quan tâm, tránh phán xét.
- Đưa người bệnh đi khám bác sĩ gia đình và yêu cầu kiểm tra bệnh trầm cảm / lo âu, cũng như xem xét lại loại thuốc đang dùng.
- Tạo mạng lưới hỗ trợ: nhóm bạn bè, nhà thờ, hoặc cộng đồng. Có thể tìm đến NAMI Family-to-Family để học cách chăm sóc.
- Khuyến khích thói quen lành mạnh: tập thể dục nhẹ, ngủ đủ giấc, ăn uống cân bằng, duy trì giao tiếp xã hội.
- Ghi nhớ số khẩn cấp: Ở Mỹ, gọi hoặc nhắn tin 988 khi có khủng hoảng tâm lý.
Thuốc Chống Trầm Cảm – Có Hiệu Quả Không và Có Thể Cai Được Không?
Các nghiên cứu lớn (The Lancet) cho thấy 21 loại thuốc chống trầm cảm phổ biến đều hiệu quả dù mức độ khác nhau không nhiều, nhưng hơn giả dược (placebo). Liệu pháp tâm lý (CBT) và tập thể dục cũng mang lại kết quả tốt; kết hợp điều trị thường hiệu quả nhất.
Trong nghiên cứu ANTLER, người ngưng thuốc có nguy cơ tái phát 56% sau 1 năm, so với 39% ở nhóm tiếp tục dùng. Việc cai thuốc cần được giám sát y-tế và giảm liều từ từ.
Ưu và nhược điểm khi dùng thuốc lâu dài
Ưu điểm:
- Giảm nguy cơ tái phát.
- Ổn định tâm lý để kết hợp với liệu pháp khác.
Nhược điểm:
- Tác dụng phụ (tăng cân, mất ngủ, rối loạn tiêu hóa, giảm ham muốn).
- Nguy cơ tái phát hoặc triệu chứng ngưng thuốc nếu dừng quá nhanh.
Liệu có thể khỏi hoàn toàn?
Có — nếu người bệnh đạt thuyên giảm ổn định, duy trì trị liệu, rèn luyện lối sống lành mạnh, nhưng nguy cơ tái phát luôn hiện hữu. Cần theo dõi và quyết định cùng bác sĩ.
Hướng Dẫn Cho Người Cao Tuổi & Gia Đình
- Khám sàng lọc trầm cảm hàng năm (Medicare Phần B).
- Duy trì thói quen hàng ngày: đi bộ, yoga nhẹ, ngủ đủ giấc, tiếp xúc ánh sáng tự nhiên.
- Ăn uống cân bằng: dầu ô liu, cá, các loại đậu, ngũ cốc nguyên hạt; hạn chế thức ăn siêu chế biến.
- Giảm rượu và cần sa THC cao.
- Tham gia nhóm hỗ trợ (NAMI – National Alliance on Mental Illness, cộng đồng, nhà thờ).
Ngày Sức Khỏe Tâm Thần Thế Giới (World Mental Health Day) nhắc chúng ta rằng: sức khỏe tâm thần có thể phục hồi, sự hỗ trợ có thể cứu mạng sống, và hiểu biết có thể phá vỡ định kiến.
Nếu bạn hoặc người thân đang gặp khó khăn, hãy gọi 988 (ở Hoa Kỳ) để nhận trợ giúp ngay.
-Nguyễn Duy Khiêm-
Ghi chú: Bài viết chỉ mang tính thông tin, không thay thế cho lời khuyên hay cách điều trị y-tế chuyên môn.
Nguồn Tham Khảo & Đọc Thêm
Nguồn toàn cầu
- WHO – Mental Disorders Fact Sheet
- WHO – Mental Health: Strengthening Our Response
- PAHO – The Burden of Mental Disorders
- World Mental Health Survey Initiative – Wikipedia
Tình hình tại Hoa Kỳ
- Trends in U.S. Depression Prevalence (2015–2020) – PMC
- NIMH – Mental Illness Statistics
- CDC – Antidepressant Use Among Adults: 2015–2018
- National Comorbidity Survey – Wikipedia
Điều trị và thuốc
- JAMA Psychiatry – Continuation vs Sequential Therapy
- ScienceDirect – Antidepressant Withdrawal Effects
- PMC – Treatment-Resistant Depression
Lối sống và phòng ngừa